Γι’ αυτό η Καστοριά μας, πάντα την 11η Νοεμβρίου, γιορτάζει με ιδιαίτερη λαμπρότητα την απελευθέρωσή της, δείχνοντας όμως, τον απαιτούμενο σεβασμό, και κάνοντας ειδική μνεία προς τους ανθρώπους εκείνους που θυσιάστηκαν για να μπορέσουν οι επόμενες γέννες να ζουν ελεύθερα. Η ημέρα της 11ης Νοεμβρίου, είναι διπλή εορτή για την Καστοριά, αφού εκτός από την απελευθέρωση, η πόλη γιορτάζει και τον Πολιούχο της Άγιο Μηνά, όπου οι Καστοριανοί την ημέρα εκείνη του 1912, κατέφυγαν στο ναό Του για να προσευχηθούν και να ζητήσουν την προστασία Του.

Όλα τα γεγονότα που συνέβησαν εκείνη την εποχή, πρέπει να μένουν χαραγμένα στην μνήμη και την ψυχή μας, ώστε να γίνουν ένα φωτεινό άστρο που να μας οδηγεί στο μέλλον, χωρίς να ξεχνάμε το παρελθόν.

                                                                Θρύλος και Ιστορία 

Υπάρχει ένας θρύλος για το πώς έπεσε η Καστοριά στα χέρια των Τούρκων. Γι’ αυτό και εμείς γυρίζουμε εκατοντάδες χρόνια πίσω, για να καταγράψουμε αυτόν τον θρύλο, ώστε να τον θυμηθούν οι παλαιότεροι και να τον μάθουν οι νεότεροι.

Όταν η Τουρκιά είχε πλημμυρίσει όλα τα Βαλκάνια η Καστοριά βρισκόταν σαν μια νησίδα λευτεριάς και προστατευόταν μήνες και μήνες από τα ισχυρά κάστρα της και τους ατρόμητους πολεμιστές της. Οι Τούρκοι μη μπορώντας να την καταβάλλουν με τη βία, μεταχειρίστηκαν δόλο.

 Έντυσαν έναν πολεμιστή Τούρκο έγκυο, και τον συμβούλεψαν να πάει κάτω από το παράθυρο της λεχώνας “ρήγισσας” να της ζητήσει να της ανοίξει τη μεγάλη πόρτα για να μπει. Η πονόψυχη “ρήγισσα”, λυπήθηκε την έγκυο και της έριξε από το παράθυρο τα ασημένια της κλειδιά. Ήταν σούρουπο όταν τα λεφούσια των Τούρκων, που ήταν κρυμμένα στις γειτονικές καλαμιές, όρμησαν με αλαλαγμούς στην ανύποπτη πόλη από τη μοιραία Μεγάλη Πόρτα. Επακολούθησε μια άγρια νύχτα και η Καστοριά μας τούρκεψε, ενώ η άμοιρη “ρήγισσα” σφίγγοντας στην αγκαλιά της την ολόχρυση κούνια με το μωρό έπεσε από το παράθυρο στην ασημοπράσινη λίμνη, που έλουζε τις βάσεις του παλατιού.

 Έτσι, η Καστοριά έγινε τούρκικη, αλλά ο λαός της, γνήσια κι ατόφια ελληνικός, διατήρησε την αγάπη για την πατρίδα και τη λευτεριά.

                                                         Η απελευθέρωση της Καστοριάς

Χρόνια περίμενε η “Βυζαντινή Αρχόντισσα” να αποτινάξει από πάνω της την τούρκικη σκλαβιά και το άρωμα της ελευθερίας να απλωθεί και να αγκαλιάσει την πόλη.

Ξημερώνοντας η 11η Νοεμβρίου του 1912, εκεί που όλοι περίμεναν την καταστροφή, ύστερα από τη διαταγή που έδωσε ο Μπεκήρ Αγάς να κάψει την Καστοριά και μαζί με αυτή να κάψει ζωντανούς και τους κατοίκους της, το πολυπόθητο θαύμα που περίμενε ο κόσμος και προσευχόταν όλο το βράδυ στον Άγιο Μηνά, έγινε!

Ο επίλαρχος Ιωάννης Άρτης, μαζί με τον Παναγιώτη Νικολαΐδη και τον Καστοριανό Ανθυπίλαρχο Φιλόλαο Πηχεώνα, με είκοσι πέντε (25) ιππείς, έφτασαν στον Απόσκεπο. Εκεί, ο Ιωάννης Άρτης έστειλε στις 3.00 τα ξημερώματα της 11ης Νοεμβρίου επιστολή με τον γιατρό Δημήτριο Φεραίο προς τον τότε Μητροπολίτη Καστοριάς Ιωακείμ Λεπτίδη, που είχε το ακόλουθο μήνυμα:  Την πόλιν έχουν κυκλώσει πανταχόθεν δυνάμεις 25.000 ανδρών, ώστε πάσας αντίστασις ή απόπειρα διαφυγής του εν τη πόλει στρατού είναι αδύνατος. Επιθυμώ να μην καταστρέψω την πόλιν. Σπεύσατε ες συννενόησιν με τον αρχηγό εν τη πόλει δυνάμεων, όπως παραδοθή άνευ όρων εντός μιας ώρας από της λήψεως του παρόντος, άλλος ευρίσκομαι εις την ανάγκην βομβαρδισμού της πόλεως προς της ελεύσεως του σκότους”.

                                                   Ιωάννης Άρτης, επίλαρχος

Την ίδια επιστολή ο Άρτης έστειλε με έναν χωρικό προς τα τουρκικά στρατεύματα για να πέσει επίτηδες στα χέρια τους και να τους προκαλέσει πανικό. Όπως και έγινε. Η ανάγνωση του εγγράφου, όπως υπολόγιζε ο Άρτης, είχε διπλό αποτέλεσμα. Στους μεν Καστοριανούς έφερε την ελπίδα, ενώ στους Τούρκους  σκόρπισε τον φόβο και τους ώθησε προς άτακτον φυγή. Έτσι, το πρωί της 11ης Νοεμβρίου του 1912 ο Φιλόλαος Πηχεών, τοιχοκόλλησε στην Καστοριά σε κεντρικό σημείο την ακόλουθη “Περί καταλήψεως της πόλεως” προκήρυξη.

                           “Εν ονόματι του Βασιλέως των Ελλήνων Γεωργίου του Ά”.

Καταλαμβάνων την πόλιν Καστορίαν, διακηρρύτω καθ’ Υψηλήν εντολήν της Βασιλικής Αυτού Υψηλότητος του διαδόχου και γενικού αρχηγού των εν Μακεδονία στρατευμάτων, ότι οι νόμοι του Ελληνικού κράτους, θέλουσι ισχύει από σήμερον και διά την επαρχίαν Καστορίας ανεξαρτήτως θρησκεύματος.

Από σήμερον δε μέχρι νεοτέρας διαταγής θέλει ισχύει ο Στρατιωτικός Νόμος καθ’ όλην την Επαρχίαν.

                                            Εγένετο εν Καστοριά τη 11 Νοεμβρίου 1912

                                                          Ο Διοικητής Ιππικού

                                                                   Ιωάννης Άρτης