Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος γράφει στο ημερολόγιό του: « Οι Γερμανοί εκκενώνουν την Αθήνα. Οι στιγμές που περνάει η Αθήνα, είναι φοβερά κρίσιμες. Αδιάκοπες συγκρούσεις μέσα στην πόλη. Εύχομαι στον Θεό να αποφύγει η Αθήνα καταστροφές και τραγωδίες…». Ο Θεός δεν εισάκουσε την ευχή τού μετέπειτα πρωθυπουργού. Η Αθήνα μόλις ανοίγει την πόρτα σε μια από τις πιο σκοτεινές περιόδους της Ιστορίας της.

Το πρωινό της 12ης Οκτωβρίου, σχεδόν σε κάθε σπίτι κυμάτιζε η γαλανόλευκη. Ένα γερμανικό απόσπασμα ανέβηκε στην Ακρόπολη και υπέστειλε τη σβάστικα από τον ιστό του Ιερού Βράχου και ως ένδειξη σεβασμού (!) στον λαό που δεινοπάθησε, καταθέτουν στεφάνι στο μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη! Τα πλήθη συρρέουν στην πλατεία Συντάγματος με ασυγκράτητο ενθουσιασμό. Οι καμπάνες χτυπούν αναστάσιμα. Γράφει ο Γιώργος Θεοτοκάς: Δεν έχω δει ποτέ μου κόσμο να έχει τέτοια χαρά και ενθουσιασμό»! Αντάρτες επιβλητικοί, βλοσυροί γενειοφόροι παρελαύνουν κι ανάμεσα τους μια γυναίκα έφιππη καλπάζει!   Κι εδώ, τούτη τη μέρα, στις 12 Οκτωβρίου του 1944, γεννιέται ένα από τα μεγαλύτερα ερωτηματικά της  ελληνικής ιστορίας: Γιατί ο ΕΛΑΣ δεν κατέλαβε την Αθήνα; Μπορούσε;

Αν ήθελε…

Ο Κρις Γούντχάουζ * είναι σαφής: «Αν το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ ήταν αποφασισμένο να καταλάβει την εξουσία με τη βία αμέσως με την απελευθέρωση της Ελλάδας, η πρωτεύουσα ήταν απόλυτα στη διάθεσή του την ίδια μέρα που έφυγαν οι Γερμανοί». Κι αν ο Κρις Γουντχάουζ έβλεπε τα πράγματα από κάποια απόσταση, ο στρατηγός Παναγιώτης Σπηλιωτόπουλος, στρατιωτικός διοικητής της Αθήνας που ήταν μέσα στα «πράγματα» είναι ξεκάθαρος και αφοπλιστικός: «Εάν επιχειρούσε ο ΕΛΑΣ να καταλάβει την εξουσίαν, και αν ακόμη έδιδα διαταγήν αντιστάσεως εις την εισβολήν, η απόκρουσις θα ήτο αδύνατος»!

Και ολοκληρώνουμε όσον αφορά το ερώτημα: «Μπορούσε ο ΕΛΑΣ;» παραθέτοντας την δήλωση του στρατηγού Παυσανία Κατσώτα, στενού συνεργάτη του Γεωργίου Παπανδρέου: «Δεν είχαμε τίποτα στη διάθεσή μας! Εγώ φτάνοντας από την Ιταλία, ήρθα μόνο με τη λεβεντιά μου…»!

Άρα ο ΕΛΑΣ και οι Μαυροσκούφηδες του Άρη Βελουχιώτη και τη λεβεντιά είχαν και τα όπλα κυρίως και κάλλιστα μπορούσαν να γίνουν κυρίαρχοι της Αθήνας και κατ’ επέκταση ολόκληρης της Ελλάδας μέρα με τη μέρα. Γιατί δεν το έπραξαν;

«Δεν το έκανε»…

Γράφει ο Μαρκ Μαζάουερ**: «Αν υπήρχε μια στιγμή που το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ μπορούσε να καταλάβει την εξουσία, ήταν αυτή· κι όμως δεν το έκανε». Δεν υπάρχει Έλληνας ή ξένος ιστορικός που να αμφιβάλει γι αυτό: «Το ΕΑΜ είχε αποφασίσει να μην καταλάβει την εξουσία, ενώ μπορούσε εύκολα να το πράξει»!

Ο Ευάγγελος Αβέρωφ σημειώνει: «… Εκ των υστέρων δυσκολεύεται κάνεις να καταλάβη πως το ΚΚΕ απέτυχε στην επιδίωξη του βασικού του σκοπού… Το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ μπορούσε εύκολα να γίνη ο μοναδικός κύριος της Χώρας και να αρνηθεί κάθε συμβιβασμό».

«Το ΚΚΕ φράζει το δρόμο», επισημαίνει ο Διονύσης Χαριτόπουλος στο βιβλίο του «ΑΡΗΣ Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ» και συνεχίζει: «Τα σχέδια κατάληψης της Αθήνας από τις ΕΛΑΣίτικες μεραρχίες της Στερεάς έχουν ως δια μαγείας ακυρωθεί· το Κομουνιστικό Κόμμα σε μια επίδειξη συμμαχικής νομιμοφροσύνης δημοσιεύει μια προκήρυξη την οποία θα υπέγραφε ευχαρίστως και ο Βρετανός πρωθυπουργός: Να ολοκληρώσουμε, μαζί με τον ΕΛΑΣ και τους συμμάχους μας, την απελευθέρωση της Ελλάδας κάτω από την ενιαία κυβέρνηση»!

Ο πόλεμος έχει τελειώσει

Ο Χαριτόπουλος συνεχίζει την περιγραφή του για την ημέρα πριν την απελευθέρωση: «Η Μεραρχία του ΕΛΑΣ υπό τους Ρήγο και Ορέστη βρίσκεται σε απόσταση αναπνοής από την Αθήνα και περιμένει διαταγές. Ο Ορέστης αντιλαμβάνεται ότι υπάρχει σοβαρή πολιτική δέσμευση και εκλιπαρεί να του επιτρέψουν να καταλάβει την Αθήνα· μετά ας τον εκτελέσουν, επειδή παραβίασε τις διαταγές. Ματαίως. Ο πολύς Ιωαννίδης (Ηγετικό στέλεχος και βουλευτής του ΚΚΕ, αντιστασιακός, οργανωτικός γραμματέας του Κόμματος την περίοδο της Κατοχής) δεν θέλει κουβέντα: «Όλα θα γίνουν όπως είπαμε!» λέει σκληρά.

Παρόμοιες είναι και οι νουθεσίες του Σιάντου στον Καπετάνιο του ΕΛΑΣ Τάσο Λευτεριά που επιμένει να ρωτάει ακόμη για το σχέδιο κατάληψης της Αθήνας: «Τάσο, μου φαίνεται ότι έχεις παρεξηγήσει ή μάλλον δεν έχεις νιώσει το περιεχόμενο των συμφωνιών που έχουμε κλείσει, δεν έχεις καταλάβει περί τίνος πρόκειται. Ο πόλεμος για μας έχει ήδη τελειώσει»…Ο πόλεμος για το ΚΚΕ έχει ήδη τελειώσει για τον Σιάντο, όμως για την Ιστορία μόλις αρχίζει.

Το Κομμουνιστικό Κόμμα, η ηγεσία του, όπως συνάγεται, είχε συμφωνήσει να μην καταλάβει την Αθήνα, την πόλη που δυο μήνες μετά θα βρεθεί πάλι σε πόλεμο με τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ να μάχονται εναντίον των Άγγλων για τον έλεγχο της πρωτεύουσας. Πολλά χρόνια μετά, αριστεροί διατύπωναν την άποψη ότι η ηγεσία του ΚΚΕ ήταν πράκτορες των Άγγλων! Ανάλογοι ισχυρισμοί δεν επιβεβαιώθηκαν ποτέ.

Τους παραπλάνησαν!

Η πλευρά των Βρετανών, υποστηρίζει για να δικαιολογήσει την (αδικαιολόγητη) αδράνεια των ΕΛΑΣιτών ότι οι διοικήσεις των στρατιωτικών δυνάμεων του ΕΛΑΣ πίστευαν (λανθασμένα) ότι ισχυρές αγγλικές δυνάμεις ήταν έτοιμες να επέμβουν άμεσα στην Αθήνα. Όταν κατάλαβαν τη λάθος εκτίμησή τους ήταν αργά.

Ο Έντι Μάγερς*** υποστήριζε: «Το ΕΑΜ πίστευε πως θα φέρναμε στην Ελλάδα τόσο ισχυρές δυνάμεις ώστε το πραξικόπημα θα ήταν αδύνατο. Το ΕΑΜ χρειάστηκε να ανακαλύψει πρώτα τον περιορισμένο αριθμό των δυνάμεων αυτών και την αδυναμία των μέσων που διαθέταμε για να σκεφτεί ότι θα του δινόταν η ευκαιρία για την κατάληψη της εξουσίας».

Μια άλλη εκδοχή υποστηρίζει ότι Βρετανοί στρατιωτικοί είχαν σκοπίμως παραπλανήσει την ηγεσία του ΚΚΕ (Σιάντος) ότι καταφθάνουν από την Ιταλία ισχυρές στρατιωτικές δυνάμεις για την διευθέτηση του ελληνικού ζητήματος.

Ίσως αυτή η άποψη να είναι περισσότερο κοντά στην πραγματικότητα.

Ο «Τίτο» της Ελλάδας;

Ο Βελουχιώτης όμως; Ο θρυλικός αρχηγός του ΕΛΑΣ που με ένα νεύμα του οι Μαυροσκούφηδες θα έπεφταν στη φωτιά γι’ αυτόν, τι έκανε; Γιατί ενώ γνώριζε την υπεροχή και το πάθος των στρατιωτών του, δεν αψήφησε τις διαταγές του ΚΚΕ και δεν κατέλαβε την Αθήνα; Μελετητές της ζωής και της δράσης του Βελουχιώτη και κυρίως ο Διονύσης Χαριτόπουλος ξεκαθαρίζουν ότι, ποτέ ο Άρης δεν θα πήγαινε κόντρα στις διαταγές του Κόμματος, χάνοντας έτσι την ευκαιρία να γίνει ο «Τίτο» της Ελλάδας.  Άλλωστε η δήλωση αποκήρυξης του ΚΚΕ το 1939, ήταν κάτι που κυνηγούσε τον Άρη σαν σκιά και με τίποτα δεν θα ήθελε ακόμα μία να τον συνοδεύει. Τέλος να επισημάνουμε το εξής συμπέρασμα, που παραθέτει ο Χαριτόπουλος: «Αν έμπαινε ο ΕΛΑΣ στην Αθήνα, η Ελλάδα θα απολάμβανε από τότε μια κοινοβουλευτική δημοκρατία δυτικού τύπου, δεν θα έχανε πολύτιμα χρόνια αυτοκαταστρεφόμενη και οι αριστεροί δεν θα κατέληγαν οι νέγροι  της πολιτικής ζωής». Αν…

Ο πολιτικός – θρύλος της Αριστεράς Λεωνίδας Κύρκος διατύπωσε διαφορετική άποψη σε συνέντευξή του: «Με πιάνει τρόμος άμα σκεφτώ ότι αν νικούσε τότε η επανάστασή μας, θα είχαμε πρωθυπουργό τον Μάρκο, ένα γελοίο άνθρωπο που είδα από κοντά και κατάλαβα πόσο γελοίος ήταν». Αν…

Το θέμα είναι ότι για όλα τα πιο πάνω η 28^η Οκτωβρίου, η ημέρα εισόδου της Ελλάδας στον πόλεμο, καθιερώθηκε ως εθνική γιορτή και η ημέρα της απελευθέρωσης φορτωμένη ερωτηματικά και «αν», πέρασε στα ψιλά του ημερολογίου. Αυτά μόνο στην Ελλάδα!

*Πολιτικός και μέλος του Βρετανικού Κοινοβουλίου (1917-2001). Βαθύς γνώστης θεμάτων που αφορούσαν την Ελλάδα. Συμμετείχε στην επιχείρηση της ανατίναξης της γέφυρας του Γοργοποτάμου.

** Βρετανός ιστορικός και δημοσιογράφος (1958- ). Τα ενδιαφέροντά του επικεντρώνονται στην Ελλάδα, στα Βαλκάνια και γενικά, στην Ευρώπη του 20ού αιώνα. Είναι καθηγητής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια της Νέας Υόρκης.

*** Βρετανός αξιωματικός που από τον Οκτώβριο του 1942 έως τις αρχές του 1944 έδρασε στην κατεχόμενη από Ελλάδα, συμμετέχοντας στην Εθνική Αντίσταση ως επικεφαλής στρατιωτικής βρετανικής αποστολής. Πήρε μέρος στην ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου.

Βιβλιογραφία: ΑΡΗΣ Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΩΝ ΑΤΑΚΤΩΝ- Δ. Χαριτόπουλος – εκδόσεις ΕΞΑΝΤΑΣ,  Στην Ελλάδα του Χίτλερ – Η εμπειρία της Κατοχής – Μαρκ Μαζάουερ- εκδ: Αλεξάνδρεια,  Ημερολόγιο Κατοχής-Π. Κανελλόπουλος – εκδ: Εστία,  Αντάρτης στα βουνά της Ρούμελης – Νικηφόρου,  Οι Προστάτες- Φ.Οικονομίδη- εκδ: Ιολκός,  Φωτιά και Τσεκούρι- Ευ. Αβέρωφ – εκδ: Εστία, Ο Δούρειος Ίππος- Κομν. Πυρομάγλου-εκδ: Δωδώνη.