Μία λίαν πρωτότυπη και άκρως ενδιαφέρουσα παράσταση του Τριαδικού Θεού κοσμεί το ναό της Παναγίας Κουμπελίδικης στην Καστοριά. Η εν λόγω παράσταση βρίσκεται στην ημικυλινδρική καμάρα που καλύπτει το νάρθηκα του ναού (την καταλαμβάνει ολόκληρη), χρονολογείται στον 13ο αιώνα, και περιγράφεται ακολούθως:

Ο Χριστός με τη μορφή του Παλαιού των ημερών ηγεμονεύει στην όλη σύνθεση. Εικονίζεται σε υπερφυσικό μέγεθος και με γεροντικά χαρακτηριστικά, στη θέση και αντί του Θεού Πατρός Του, που είναι αδύνατο και ανεπίτρεπτο να παρασταθεί. Η αγία κεφαλή Του περιβάλλεται από σταυροφόρο φωτοστέφανο. Η όψη Του είναι επιβλητική, οι οφθαλμοί μεγάλοι και ειρηνικοί, η έκφραση Του επιεικής. Έχει μακριά και λευκά μαλλιά και γένια, φοράει λευκόχρωμο χιτώνα και ιώδες ιμάτιο, κάθεται πάνω σε τόξο και περιβάλλεται από ελλειψοειδή πρασινωπή “δόξα” (ουράνιο φως). Εκατέρωθεν του προσώπου Του υπάρχει αποτυπωμένη η επιγραφή που Τον ορίζει και Τον χαρακτηρίζει: I(ΗΣΟΥ)C Χ(ΡΙΣΤΟ)C Ο Θ(EO)C ΗΜΩΝ.

Ο βυζαντινός ναός της Παναγίας Κουμπελίδικης (9ος αιών;). Η μορφή του αποτελεί το τοπόσημα της πόλης.

Ο εικονιζόμενος Χριστός – Παλαιός των ημερών, ο αντί του Θεού Πατρός παρουσιαζόμενος, κρατάει στην αγκαλιά Του το δεύτερο Πρόσωπο του Τριαδικού Θεού, δηλαδή το Χριστό (περίπτωση διπλοεικόνισης του Χριστού). Ο Υιός του Θεού παριστάνεται σε προτομή, ως ώριμος άνδρας, με μαύρη κόμη και κοντό γένι (ηλικία τού Παντοκράτορα). Φοράει ανοιχτόχρωμο χιτώνα και βαθυγάλαζο ιμάτιο. Η κεφαλή Του περιβάλλεται από σταυροφόρο φωτοστέφανο.

Στο στήθος του ο ηλιακά ώριμος Χριστός βαστάει με τα δυο Του χέρια έναν κυκλικό δίσκο, επάνω στον οποίον υπάρχει ζωγραφισμένη μία περιστερά, δηλαδή το σύμβολο του Αγίου Πνεύματος (του τρίτου Προσώπου της Αγίας Τριάδος). Τέλος, στα πλαίσια της όλης σύνθεσης, και συγκεκριμένα στο ύψος των ώμων του Παλαιού των ημερών αναγράφονται οι λέξεις που την πιστοποιούν (τη σύνθεση) και τη δηλώνουν: Ο Π(ΑΤΗ)Ρ Y(IO)C ΚΑΙ ΠΝ(ΕΥΜ)Α ΤΟ ΑΓΙΟΝ (: Η ΑΓΙΑ ΤΡΙΑΣ).

Η θεματική εικόνιση της Αγίας Τριάδος. Η φωτογραφία ελήφθη απ’ το διαδίκτυο.

Το παρουσιαζόμενο ανακράτημα της συμβολικής παράστασης του Αγίου Πνεύματος αποκλειστικά απ’ τον Χριστό – ώριμο άνδρα απασχόλησε αρκετούς βυζαντινολόγους, προκάλεσε πολλές επιστημονικές συζητήσεις και δέχτηκε ισάριθμες θεολογικές ερμηνείες. Ενδεικτικά αναφέρονται οι απόψεις των παρακάτω ερευνητών: Ο Π. Στεφάνου υποστηρίζει, ότι ο εμπνευστής – δημιουργός τής εν λόγω σύνθεσης εικόνισε τη συμβολική Περιστερά στα χέρια του Χριστού, και τον Χριστό στα χέρια του “Παλαιού των ημερών”, για να δηλώσει την “εκ Πατρός διά του Υιού εκπόρευσιν του Αγίου Πνεύματος”. ‘Αλλοι θεωρούν, ότι ο συγκεκριμένος εικονογραφικός τύπος εκφράζει τις Δυτικές δογματικές απόψεις περί της εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος και εκ του Υιού. Ο Στ. Πελεκανίδης όμως, καθώς και ο H.Gerstinger διατυπώνουν τη σωστή γνώμη, ότι η εν λόγω παράσταση είναι απλώς μια ορθόδοξη εικόνιση της Αγίας Τριάδος, όπως το αναφέρει άλλωστε και η επ’ αυτής επιγραφή, και δεν αποτελεί έργο δηλωτικό της εκπόρευσης του Αγίου Πνεύματος σύμφωνα με το Δυτικό Δόγμα. Μάλιστα, κατά τον προμνημονευόμενο Gerstinger, ο τρόπος εικόνισης του τρίτου θεϊκού Προσώπου εντός του δευτέρου, και του δευτέρου εντός του πρώτου, εκφράζει το δόγμα της “Περιχώρησης”, δηλαδή την ενοίκηση εν αλλήλοις και την ταύτιση της ουσίας των τριών προσώπων του Θεού (το ομοούσιον), παράλληλα δε και τη διαφοροποίησή τους ως προς τις υποστάσεις.

Σημείωση. Το παρόν κείμενο αποτελεί απόσπασμα εκτενέστερης θεολογικής μελέτης του Γιώργου Τ. Αλεξίου με τον τίτλο “Παραστάσεις της Αγίας Τριάδος σε βυζαντινούς ναούς της Καστοριάς”, η οποία δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Καστοριανή Εστία, Αριθ, φύλλ. 644 / 10 – 4 – 1998, και 645 / 16 – 4 – 1998. Φωτοαντίγραφα των σελίδων της εν λόγω δημοσίευσης παρουσιάζονται εδώ.

Παλαιά και ωραία φωτογραφία της Παναγίας Κουμπελίδικης.

https://fos-kastoria.blogspot.com/