Μέσα από τη στήλη μας θα κάνουμε ένα αφιέρωμα στην Παναγία την Κουμπελίδικη.

   Μικρός, κομψός και ιδιότυπος ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, τέταρτος βυζαντινός της Καστοριάς, κτισμένος σε περίοπτη θέση, στο κέντρο και περίπου στο υψηλότερο σημείο της πόλης.

   Από επιγραφή που υπήρχε άλλοτε στη βάση του τρούλου, μαρτυρείται ότι στην Βυζαντινή εποχή χαρακτηριζόταν ως Καστριώτισσα, γιατί γειτόνευε άμεσα με τα τείχη και μάλιστα της Ακρόπολης, που το ανατολικό σκέλος της περνούσε ξυστά από την ανατολική πλευρά της.

   Άλλωστε είναι γνωστό ότι, κατά την έκφραση του Προκοπίου, την εποχή του Ιουστινιανού, η Καστοριά έγινε “πόλις οχυρωτάτη”. Ο διορατικός νους του Βυζαντινού αυτοκράτορα σε επίκαιρη θέση της καταστραμμένης από προηγούμενες επιδρομές πόλης ανήγειρε αυτήν, όμοια οχυρή και έδωσε το όνομά του. Την άμυνα της Καστοριάς κατά τη βυζαντινή εποχή εξασφάλιζε ουσιαστικά η λίμνη. Υπήρχε όμως και ένα τείχος, πιο δυνατό στο “Λαιμό”, δυναμωμένο με τετράγωνους πύργους, με μια μοναδική είσοδο. Στο ύψωμα υπήρχε η ακρόπολη με ένα πύργο και το εκκλησάκι της φρουράς, την Παναγία την Κουμπελίδικη. Ο πυρήνας της Βυζαντινής πόλης ήταν αυτός, που περιοριζόταν μέσα στα τείχη. Τμήμα του Ιουστινιάνειου τείχους, με ίχνη κάστρου, που συμπλήρωσε ο Βασίλειος Β’ Βουλγαροκτόνος, μπορεί να διακρίνει κανείς την ανατολική πλευρά του χώρου και λίγο αριστερότερα του ναού.

   Το επίθετο Κουμπελίδικη δόθηκε στην εποχή της τουρκοκρατίας από τον υψηλό τρούλο, που στην τουρκική γλώσσα λέγεται κουμπές. Ο ναός αυτός φαίνεται ότι υπέστη πολλές μεταρρυθμίσεις και αυτό συνάγεται από την επιγραφή του τρούλου “ανακαινισμός”, την επιγραφή του ασβεστοχρίσματος, 1496, και την επιγραφή του τέμπλου, 1696.

   Εκτός από την επίχωση, που με τα χρόνια έχει καλύψει το μισό κτίριο, στον ιταλοελληνικό πόλεμο από βομβαρδισμό καταστράφηκε κατά τα τρία τέταρτα ο τρούλος.

   Πάντως ο ναός αυτός παριστάνει τόσο πιστά την όψη των τριών παλιότερων Βασιλικών, Αγίων Αναργύρων, Ταξιαρχών, Αγίου Στεφάνου, ώστε δεν μπορεί να είναι μεταγενέστερος του 11ου αιώνα.

   Η κακή διατήρηση του ναού, ήδη πριν από το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο και η καταστροφή του τρούλου από τους ιταλικούς βομβαρδισμούς το 1940, επέβαλαν αναστηλωτικές εργασίες στο ναό, τις οποίες μετά τον πόλεμο (1949) πραγματοποίησε ο Έφορος Βυζαντινών Αρχαιοτήτων καθηγητής Σ. Πελικανίδης.

   Συγχρόνως με τις αναστηλωτικές εργασίες ο ναός καθαρίστηκε από τους σωρούς των χωμάτων που τον κάλυπταν με αρκετό ύψος. Με την επάνοδο της βάσεως στο αρχικό επίπεδό της, το μνημείο πήρε τις σωστές αναλογίες. Γύρω του κατασκευάστηκε αναγκαστικά ένας μικρός περίβολος, που δεν έχει σχέση βέβαια με την αρχική μορφή του ναού, τον αφήνει όμως να αναπνεύσει ελεύθερα και τον προστατεύει από την υγρασία.

Αρχιτεκτονικά οι εκκλησίες της Καστοριάς ανήκουν, κατά κανόνα, στον τύπο της Βασιλικής, τρίκλιτης για τις παλιότερες και μονόκλιτης για τις μεταγενέστερες. Η Κουμπελίδικη αποτελεί εξαίρεση. Έχει τρίκογχο διάταξη, κατά την οποία οι τρεις εξέχουσες κυλινδρικές κόγχες προσκολλώνται στις τρεις πλευρές, εκτός από τη δυτική, κατά βάση τετραγώνου σχήματος του ναού, όχι απευθείας, αλλά με τη μεσολάβηση στενού κυλινδρικού θόλου, σε τρόπο, ώστε, με την προσθήκη και προς τα δυτικά τετάρτου θόλου, να σχηματίζεται στην κάτοψη και στην εξωτερική του όψη σταυρός.

Με τη σταυρική του μορφή ο τρούλος είναι το δεύτερο ιδιάζον χαρακτηριστικό του ναού και τα δύο μαζί είναι τα βασικά διακριτικά γνωρίσματα της Κουμπελίδικης, που την διαφοροποιούν από όλες τις άλλες βυζαντινές εκκλησίες της Καστοριάς.

Εξωτερικά ο ναός έχει την ίδια τοιχοδομία, όπως όλοι οι αρχαιότεροι ναοί της Καστοριάς, δηλαδή στρώση ακανόνιστων λίθων με παρεμβολή πλίνθων, κεράμων και λίθων σε διακοσμητικούς συνδυασμούς.

   Η τέχνη των μνημείων της Χριστιανοσύνης ως προς την αρχιτεκτονική, γλυπτική, διακοσμητική, ζωγραφική είναι τέχνη ορθόδοξη, ελληνική και λειτουργική. Ξεκινάει από τη σάρκωση του Θεού Λόγου και αποβλέπει στη θέωση του ανθρώπου. Εμπνέεται από το ελληνικό πνεύμα του μέτρου και της αρμονίας. Οδηγεί στην εξαΰλωση και την αποπνευμάτωση.

   Τα μνημεία αυτά είναι άνθη ευλάβειας, καρποί αρετής και ασκήσεως, έργα προσευχομένων ανθρώπων.

   Ο τεχνίτης της Κουμπελίδικης κινείται μέσα σε καλλιτεχνικό κλίμα οικείο μετά τις πρώτες δεκαετίες του 13ου αιώνα. Διατηρώντας κάποια πρωτοβουλία στην οργάνωση των ήρεμων συνθέσεων με αρχιτεκτονικό τόνο είναι φανερή η οργανωτική λειτουργία του αρχιτεκτονήματος. Μέσα στο σύνολο όμως αυτό δεν δεσμεύει τις μορφές, αλλά τις προβάλλει διακριτικά.

   Γενική παρατήρηση για τις τοιχογραφίες της Καστοριάς είναι ότι καλά σχεδιασμένες είναι οι μορφές και ακριβής η προσωπική των συνθέσεων. Ανοικτοί είναι μάλλον οι τόνοι των σαρκών και πολύ ελαφρές οι σκιές που μπαίνουν πάνω από αυτές. Κυριαρχούν, κατά τη γνώμη του καθηγητή Ορλάνδου, γενικά οι απλές στάσεις, οι μέσοι τόνοι και οι ήσυχες αρμονίες.

   Η απεικόνιση αυτή καταλαμβάνει το θόλο του εσωνάρθηκα της εκκλησίας και ο εικονογραφικός της τύπος είναι αυτός “της Πατρότητας”. Ο Θεός Πατέρας, ολόσωμος, με τη μορφή του Παλαιού των Ημερών, κάθεται σε ένα ουράνιο τόξο κρατώντας στην αγκαλιά του ένα γενειοφόρο Χριστό σε ώριμη ηλικία (το δεύτερο πρόσωπο της Αγίας Τριάδος, ο Υιός).

   Το Άγιο Πνεύμα με τη μορφή περιστεριού έχει τοποθετηθεί στα χέρια του Χριστού μέσα σε ένα “μετάλλιο” φωτός.

   Ο Θεός Πατέρας φέρει φωτοστέφανο σε σχήμα σταυρού. Αυτό το είδος της απεικόνισης, όπου τα τρία πρόσωπα της Αγίας Τριάδος αναπαριστώνται σε κάθετο άξονα είναι σπάνια στη Δυτική και Ανατολική χριστιανική τέχνη πριν από τον 13ο αιώνα.

Η Κουμπελίδικη εκκλησία είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου και αποτελεί πραγματικό έμβλημα και αρχιτεκτονικό κόσμημα της πόλης.