Σταύρος Τζίμας

Ηταν μια Κυριακή στις αρχές του φετινού καλοκαιριού. «Σκαπανείς» της ΚΝΕ και του ΚΚΕ –καμιά πενηνταριά θα ήταν– εργάζονταν πυρετωδώς στο επιβλητικό φαράγγι του ανατολικού Γράμμου. Είχαν καταφθάσει από την Αττική, τη Θεσσαλία, τη Μακεδονία και άλλες γωνιές της Ελλάδας, για να βοηθήσουν στην ανάδειξη του νοσοκομείου του «Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας» (ΔΣΕ), που στις φονικές μάχες του 1948, με τον Εθνικό Στρατό, έκρινε την έκβαση της ένοπλης εμφύλιας σύγκρουσης.

Το «πικνίκ»

«Αυτό είναι το πικνίκ των συντρόφων. Ηρθαν εδώ για να προσφέρουν εθελοντικά», λέει η Τίνα, μια τριαντάχρονη, μέλος του ΚΚΕ από την Κοζάνη, που ανέλαβε την ξενάγησή μας. Δούλευαν στην πλαγιά με φτυάρια και κασμάδες, ανοίγοντας μονοπάτια, χαράσσοντας διαδρόμους ανάμεσα σε χαλάσματα απ’ όπου προέβαλαν απομεινάρια κτισμάτων που λειτουργούσαν ως χειρουργεία, θάλαμοι νοσηλείας.

Από τη δεκαετία του ’90 έψαχνε το ΚΚΕ το «μεγάλο νοσοκομείο του Γράμμου», αξιοποιώντας πληροφορίες και μαρτυρίες, που όμως αποδεικνύονταν ασαφείς και αναξιόπιστες. Ωσπου, τελικά, το 2016 εντόπισε τα ερείπιά του, θαμμένα σε χωμάτινους όγκους, πνιγμένα σε πυκνούς θάμνους και κάτω από θεόρατα δέντρα, στην κατάφυτη χαράδρα που οδηγεί από το Νεστόριο της Καστοριάς στο ερημωμένο από τον Εμφύλιο χωριό Λιανοτόπι.

Η τοποθεσία είχε επιλεγεί την εποχή του Εμφυλίου από τους αντάρτες με κριτήριο την προστασία του από το «μάτι του εχθρού» και κυρίως τον «γαλατά», όπως αποκαλούσαν οι αντάρτες το αναγνωριστικό αεροπλάνο του στρατού, που κάθε πρωί περιπολούσε από τον ουρανό τα πεδία των μαχών.

Η εικονική ρεβάνς

Τώρα όμως, το ΚΚΕ όχι μόνο δεν το κρύβει αλλά το επιδεικνύει, καθοδηγώντας τους επισκέπτες με πινακίδες «προς νοσοκομείο ΔΣΕ» στη διαδρομή, καρφωμένες σε κορμούς δέντρων και σε σιδερένιους πασσάλους. Δύο υψηλόβαθμα στελέχη του ΚΚΕ, ο κ. Δημήτρης Γόντικας, μέλος της Κεντρικής Επιτροπής και ο κ. Θεοδόσης Κωνσταντινίδης της επιτροπής μνημείων και μουσείων του κόμματος, επέβλεπαν την πορεία των εργασιών. «Αποκαλύφθηκαν γύρω στα τριάντα τρία κτίρια και με μια αξιολόγηση που κάναμε των κτισμάτων αντιλαμβανόμαστε περίπου τι χρήση είχε το καθένα εξ αυτών», μας είπε ο κ. Κωνσταντινίδης, προσθέτοντας ότι το νοσοκομείο του Γράμμου λειτούργησε επί δύο μήνες, έως τον Αύγουστο του 1948, οπότε οι αντάρτες διέφυγαν στο Βίτσι για να αποφύγουν την περικύκλωση από τον Εθνικό Στρατό, που το κατέστρεψε.

«Σε αυτό το διάστημα περιέθαλψε πέντε χιλιάδες τραυματίες – μεταξύ αυτών και στρατιώτες του “εχθρού” που είχαν πιαστεί αιχμάλωτοι, με αξιοθαύμαστα αποτελέσματα για την εποχή εκείνη. Είχε τη δυνατότητα να περιθάλπει χίλιους διακόσιους τραυματίες ταυτόχρονα», συνέχισε, μιλώντας με θαυμασμό.

«Βάρκιζα τέλος», έγραφε ένα σύνθημα στο τσιμεντένιο προστατευτικό τοιχίο στον δρόμο από το Νεστόριο προς το νοσοκομείο ή «υπαίθριο μουσείο», όπως θα ονομάζεται. Και ένα άλλο παρακάτω: «Ζήτω ο ηρωικός αγώνας του ΔΣΕ».

Εβδομήντα πέντε χρόνια από τη λήξη του αιματηρού εμφυλίου ένας άλλος πόλεμος μαίνεται σήμερα στον Γράμμο, αυτός της ιστορικής μνήμης. Για το ΚΚΕ, ο Γράμμος δεν είναι το βουνό του αίματος και του διχασμού, αλλά το κατ’ εξοχήν πεδίο «κλιμάκωσης της ταξικής πάλης».

«Υπάρχει μια μεγάλη δραστηριότητα του κόμματος την τελευταία δεκαετία, από τα νησιά της εξορίας μέχρι τη Βόρεια Ελλάδα, και κυρίως την περιοχή του Γράμμου. Σκοπός μας είναι να φέρουμε στην επιφάνεια τη γνώση για τα γεγονότα της εποχής εκείνης. Και να φανούν οι αίτιοι και οι αιτίες γι’ αυτά που πέρασε ο λαός», λέει ο κ. Κωνσταντινίδης και στην ερώτησή μας για το πώς απαντούν σε εκείνους που υποστηρίζουν ότι το ΚΚΕ προσπαθεί να συντηρήσει, κατ’ αυτόν τον τρόπο, το μίσος της εποχής, απαντάει: «Αυτό που κάνει το ΚΚΕ με τα μνημεία και τις εκδηλώσεις δεν καλλιεργεί μίσος, έχει ιστορικό, πολιτικό, κοινωνικό χαρακτήρα που θέλει να διδάξει, να παραδειγματίσει και ταυτόχρονα να φέρει στην επιφάνεια τα πραγματικά γεγονότα και τα αποτελέσματα αυτής της σύγκρουσης».

Ο λογοτέχνης και ο ιστορικός: βίοι τεμνόμενοι

Μέχρι την πτώση της χούντας, η οικοδόμηση μνημείων στον Γράμμο ήταν προνόμιο των νικητών, και έως το 1974 ανεγέρθηκαν κάποια, στον Γράμμο και το Βίτσι κυρίως, είτε από τον ελληνικό Στρατό είτε από συγγενείς πεσόντων στρατιωτών και αξιωματικών, είτε από «συλλόγους εθνικοφρόνων». Από τα μέσα της δεκαετίας του ’90 όμως το ΚΚΕ αναθεώρησε την πολιτική του κόμματος (και) για τον Εμφύλιο και η γενική γραμματέας του ΚΚΕ Αλέκα Παπαρήγα εγκαινίασε το πρώτο μνημείο για το ΔΣΕ στο χωριό Λυκόρραχη του Γράμμου. Εκτοτε τέθηκε σε εφαρμογή πρόγραμμα ανέγερσης και άλλων τέτοιων μνημείων.

Τρία μουσεία με υλικό από τη δράση του ΔΣΕ στον Γράμμο και το Βίτσι, στη Θεοτόκο Κόνιτσας, το Νεστόριο Καστοριάς και την Καλλιθέα Φλώρινας, δύο νοσοκομεία, ένα στον Γράμμο και ένα στο Βροντερό των Πρεσπών, μνημεία και επιτύμβιες στήλες σε πολλά σημεία όπου διεξήχθησαν φονικότατες μάχες, σπηλιές απ’ όπου ο Μάρκος, ο Ζαχαριάδης κατηύθυναν τις επιχειρήσεις «ζώνουν» τον ορεινό όγκο του Γράμμου και παραπάνω του Βιτσίου.

Η επιχείρηση βρίσκεται σε εξέλιξη, με τη συστηματική αναζήτηση μαζικών τάφων πολεμιστών του ΔΣΕ που έπεσαν στο πεδίο της μάχης. Ετσι, όπως μας είπαν, με την ολοκλήρωση, σύντομα, των εργασιών στον χώρο του νοσοκομείου, θα ακολουθήσει το άνοιγμα ομαδικού τάφου με περισσότερους από εκατό, όπως υπολογίζουν, νεκρούς αντάρτες της μάχης στο Βίτσι το 1948, ο οποίος εντοπίστηκε πρόσφατα, κοντά στο χωριό Κώτας της Φλώρινας.

Είναι ο δεύτερος μεγαλύτερος μετά εκείνον της πόλης της Φλώρινας όπου στην ομώνυμη μάχη, ο ΔΣΕ συνετρίβη αφήνοντας στο πεδίο γύρω στους οχτακόσιους νεκρούς, οι οποίοι ενταφιάστηκαν πρόχειρα σ’ ένα χωράφι. Στις αρχές του 2000, το ΚΚΕ κατάφερε να αγοράσει τον χώρο και να στήσει και εκεί ένα μνημείο.

Η άλλη «όχθη»

Ο δρόμος από το Νεστόριο προς την καρδιά του Γράμμου διακλαδώνεται λίγο πριν από το χωριό Λιανοτόπι. Δεξιά οδηγεί στο «νοσοκομείο του ΔΣΕ» και αριστερά ανηφορίζει προς το οροπέδιο «Λειβάδια Κοτύλης», όπου σε υψόμετρο 1.455 μ. λειτουργεί υπό την αιγίδα της Βουλής των Ελλήνων, το «Πάρκο Εθνικής Συμφιλίωσης», ως «σύμβολο της λήθης, συμφιλίωσης και ομοψυχίας του έθνους» στην καρδιά του Γράμμου.

Εκεί ο επισκέπτης ενημερώνεται με μια ψύχραιμη και αντικειμενική θεώρηση και για όσα διαδραματίστηκαν στο «αιματοβαμμένο» βουνό, που όπως λέει ο επιστημονικός υπεύθυνος του Κέντρου, Θόδωρος Σιόντης, «αποτελεί από μόνο του ένα μνημείο». Στις εγκαταστάσεις του φιλοξενούνται βιβλιοθήκη με περισσότερους από χίλιους πεντακόσιους τόμους περιβαλλοντικού, αλλά και ιστορικού περιεχομένου με προσεγγίσεις όλων των πλευρών, όπως και φωτογραφικό υλικό για το φυσικό περιβάλλον. Κυριαρχεί βεβαίως η έκθεση για τον Εμφύλιο, στην οποία δεσπόζει η φωτογραφία της ιστορικής χειραψίας των μεγάλων πρωταγωνιστών της σύγκρουσης στον Γράμμο, στρατηγού Θρασύβουλου Τσακαλώτου και Μάρκου Βαφειάδη.

Ο Θοδωρής Σιόντης κάθε Κυριακή ξεναγεί οργανωμένα γκρουπ αλλά και μεμονωμένους επισκέπτες μεταφέροντας τα ιστορικά γεγονότα, αποφεύγοντας τους σχολιασμούς. Περισσότεροι από 50.000 εκδρομείς έχουν περάσει από τις εγκαταστάσεις του Πάρκου από το 2012. «Ερχονται άνθρωποι που αγαπούν τη φύση και ενδιαφέρονται να μάθουν για τα ιστορικά γεγονότα που έγιναν εδώ και σημάδεψαν την Ελλάδα», μας είπε.

Μεταξύ των επισκεπτών δεν είναι σίγουρα οι οργανωμένες εκδρομές του ΚΚΕ. Μάλιστα όπως μας είπαν, τα λεωφορεία που μεταφέρουν οπαδούς και φίλους του κόμματος προσπερνούν το Πάρκο δίχως καν να σταματήσουν. «Δεν έχουμε καμιά σχέση με το Κέντρο συμφιλίωσης, εκεί παρουσιάζουν την ιστορία γραμμένη ξανά», μας είπε η ξεναγός μας στο νοσοκομείο του ΔΣΕ.

Επενδύσεις και στο παρόν, μαζί με την οικονομία του παρελθόντος

Στις 29 Αυγούστου οι τελευταίοι καπεταναίοι του ΔΣΕ και η ηγεσία του ΚΚΕ μαζί με τα υπολείμματα του στρατού τους εγκατέλειπαν τον Γράμμο με την περιβόητη υπόσχεση του Νίκου Ζαχαριάδη ότι το όπλο παραμένει «παρά πόδα». Ο εμφύλιος κατέστρεψε οικονομικά την ευρύτερη περιοχή.

Ξεριζώθηκαν άνθρωποι, η γη έμεινε ακαλλιέργητη, οι κοινωνίες βυθίστηκαν στη φτώχεια και την εσωστρέφεια. Και τώρα «επιστρατεύεται» για να ξαναδώσει ζωή στον ρημαγμένο τόπο, σε μια εποχή που η Δυτική Μακεδονία δοκιμάζεται, καθώς οι δυο μεγάλοι πυλώνες της οικονομίας της, ο λιγνίτης στην Κοζάνη και η γούνα στην Καστοριά καταρρέουν, και ο κοινωνικός ιστός απειλείται.

Η νέα μονάδα

Η τοπική οικονομία αναζητεί ανάσες (και) από τον Γράμμο. Ηδη τα πρώτα θετικά σήματα εκπέμπονται από τις πλαγιές και τα φαράγγια του. Ενας άλλος διαφορετικός «καπετάνιος», ο μεγαλοεπιχειρηματίας καπετάν Τσάκος, έγινε ο πρώτος μεγάλος επενδυτής που βάζει τα λεφτά του στον «καταραμένο τόπο», γεννώντας προσδοκίες ότι θα ακολουθήσουν κι άλλοι.

Οπως μας λέει ο δήμαρχος Νεστορίου Χρήστος Γκοσλιόπουλος, «είναι η πρώτη μεγάλη επένδυση, όχι μόνο στον δήμο μας και στον νομό Καστοριάς, αλλά ίσως και στη Δυτική Μακεδονία τα τελευταία χρόνια». Πρόκειται για επιχείρηση εμφιάλωσης νερού στις παρυφές του Επταχωρίου, η οποία απασχολεί επί του παρόντος τριάντα εργαζομένους, με προοπτική να τους υπερδιπλασιάσει σε ένα δυο χρόνια.

«Αυτή η επένδυση θα αλλάξει την οικονομία και τα κοινωνικά δεδομένα της περιοχής, ενώ συζητιέται να γίνει και μια άλλη, επίσης μεγάλη, κατασκευής παλετών, μια και υπάρχει αφθονία ξύλου στον Γράμμο».

«Οι εργαζόμενοι στην επένδυση προέρχονται από το Πευκόφυτο, ένα από τα χωριά που είχαν καταστραφεί και οι κάτοικοί του είχαν καταφύγει στην Καστοριά», συνεχίζει ο κ. Γκοσλιόπουλος. «Τώρα, τους δίνεται η δυνατότητα και το κίνητρο να επιστρέψουν και να μένουν στο χωριό, δουλεύοντας στην επιχείρηση. Κάποιοι το έκαναν ήδη, φιλοδοξούμε να έρθουν κι άλλοι.

»Οι τοποθεσίες και τα μέρη όπου μαρτύρησε η Ελλάδα είναι ένα ισχυρό στοιχείο έλξης και σε συνδυασμό με το μοναδικό φυσικό περιβάλλον φέρνουν πολύ κόσμο στον Γράμμο, γεγονός που προσπαθούμε να υποστηρίξουμε με την ενίσχυση των υποδομών. Οι δρόμοι είναι σε πολύ καλή κατάσταση. Εχουν αρχίσει να γίνονται πολλοί ξενώνες και ξενοδοχεία, αυτή τη στιγμή το Νεστόριο έχει ένα μεγάλο ξενοδοχείο και επτά ξενώνες που λειτουργούν όλοι και έχουν πολύ κόσμο».

Ως συμβολή και στην οικονομική ανάπτυξη θεωρεί και το ΚΚΕ την ανέγερση και ανάδειξη των μνημείων των αγώνων του.

«Οι τοποθεσίες και τα μέρη όπου μαρτύρησε η Ελλάδα είναι ένα ισχυρό στοιχείο έλξης και σε συνδυασμό με το μοναδικό φυσικό περιβάλλον φέρνουν πολύ κόσμο στον Γράμμο», λέει ο δήμαρχος Νεστορίου, Χρήστος Γκοσλιόπουλος.

«Νομίζω ότι είναι προς όφελος όλων, γιατί στο διάστημα που λειτουργεί οι επισκέψεις ανθρώπων που έρχονται στον Γράμμο είτε για ιστορικούς είτε για φυσιολατρικούς λόγους έχουν πυκνώσει», είπε για το νοσοκομείο ο κ. Κωνσταντινίδης.

Το Πάρκο Φιλίας φτιάχτηκε συμπτωματικά(;) ανάμεσα σε δύο μνημεία, που συμβολίζουν τον διχασμό της εποχής.

Εκεί, στη μια άκρη μιας φοβερής χαράδρας, αυτής του «Χάρου», στέκει παραμελημένη μια επιτύμβια στήλη οκτώ ανδρών της χωροφυλακής που σφαγιάστηκαν πριν από την έναρξη των επιχειρήσεων από την ομάδα ενόπλων του καπετάνιου του ΔΣΕ, Γιαννούλη.

Στην άλλη, το μνημείο τεσσάρων ανταρτών οι οποίοι σε μια μάχη για να μην πιαστούν αιχμάλωτοι, φέρονται να προτίμησαν να βουτήξουν στον γκρεμό, αν και αμφισβητείται ως πραγματικό γεγονός.

Το μοιρολόι της επιστροφής

Τον Αύγουστο του 2009 μια μαχήτρια του ΔΣΕ, η Κωνσταντίνα Καρυοφύλλη, μου είχε ζητήσει να την πάω προτού πεθάνει στον Γράμμο, όπου είχε πολεμήσει στο «Χάρο» εβδομήντα μέρες μέσα σ’ ένα χαράκωμα πνιγμένο στη λάσπη από τα χώματα των βομβαρδισμών και το αίμα των συναγωνιστών της που σκοτώνονταν δίπλα της.

Πήγα μαζί της. Φτάνοντας ατένισε επί ώρα αμίλητη, βυθισμένη στις σκέψεις της, τον γκρεμό της χαράδρας.

«Αυτό το χώμα που πατάμε είναι γεμάτο κορμιά παλικαριών και από τις δυο πλευρές. Παιδιών της Ελλάδας», μου είπε και πέφτοντας στο έδαφος ξέσπασε σε μοιρολόι: «Μάρκο (Βαφειάδη), Νίκο (Ζαχαριάδη), Γούσια, Βλαντά, γιατί μας φέρατε εδώ; Γιατί μας το κάνατε αυτό; Την κατάρα μου και όλων των μανάδων να έχετε».