Από τότε που η Αγία Ελένη, η μητέρα του αυτοκράτορος μεγάλου Κωνσταντίνου και στη συνέχεια σε Άγιο Κωνσταντίνο της Ορθοδόξου Εκκλησίας, βρήκε τον Τίμιο Σταυρό στα Ιεροσόλυμα, είναι μεγάλος θησαυρός για κάθε Ιερό Ναό και Ιερά Μονή που έχει ένα κομμάτι από Τίμιο Ξύλο προς προσκύνηση και ευλογία των ευλαβών και πιστών Χριστιανών.
Το χρονικό της Ευρέσεως του Τιμίου και Ζωοποιού Σταυρού του Ιησού Χριστού έχει ως εξής, το έτος 326, ένα χρόνο δηλαδή μετά από την πρώτη Οικουμενική Σύνοδο, η Αγία Ελένη πήγε στα Ιεροσόλυμα, προκειμένου να προσκυνήσει τους Αγίους Τόπους και να ευχαριστήσει τον Άγιο Θεό για τις θριαμβευτικές επιτυχίες και νίκες του γιου της, του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου, του πρώτου Χριστιανού αυτοκράτορα στα τότε ιστορικά δρώμενα, ο οποίος εδραίωσε και θεμελίωσε και διέδωσε την Χριστιανική πίστη στα πέρατα της Οικουμένης, ενώ ταυτόχρονα σταμάτησε άπαξ διαπαντός τους διωγμούς που βίωναν οι Χριστιανοί και τα φρικτά βασανιστήρια από προηγούμενους αυτοκράτορες ειδωλολάτρες.
Η Αγία Ελένη εκείνο το χρονικό διάστημα έχτισε πολλούς χριστιανικούς ιερούς ναούς, όπως στο όρος των Ελαιών και στο σπήλαιο της Βηθλεέμ. Κατόπιν διαταγής του γιού της Κωνσταντίνου ανέλαβε να χτίσει μεγαλοπρεπή χριστιανικό ιερό ναό στον λόφο του Γολγοθά, εκεί στο σημείο όπου σταυρώθηκε ο Ιησούς Χριστός.
Εκεί, ο αυτοκράτορας Αδριανός, για να εμποδίζει τους Χριστιανούς να προσκυνούν τον Άγιο Τόπο, είχε αναγείρει ειδωλολατρικό ναό αφιερωμένο στην Αφροδίτη. Τότε η Αγία Ελένη μεμιάς, αποφασιστικά και χωρίς δεύτερη σκέψη κατεδάφισε τον ειδωλολατρικό ναό, ξεκαθάρισε τον τόπο, εξακρίβωσε την θέση που σταυρώθηκε ο Κύριος ημών Ιησούς Χριστός και βρήκε τον Τίμιο Σταυρό. Η είδηση ότι βρέθηκε ο Τίμιος και Ζωοποιός Σταυρός του Σωτήρος Ιησού Χριστού, όπως ήταν φυσικό και αναμενόμενο, διαδόθηκε ταχύτατα σε όλον τον Χριστιανικό κόσμο απανταχού της Οικουμένης. Στη συνέχεια όλος ο κόσμος έτρεξε να προσκυνήσει το Τίμιο Ξύλο και να πάρει ευλογία.
Όταν ολοκληρώθηκε η αποπεράτωση της ανεγέρσεως του ιερού ναού της Αναστάσεως του Χριστού από την Αγία Ελένη, η οποία είχε αναλάβει με ιδιαίτερη τιμή και ευλάβεια το συγκεκριμένο έργο να φέρει εις πέρας, στις 14 Σεπτεμβρίου του έτους 336 έγιναν επίσημα και με κάθε λαμπρότητα όπως άρμοζε τα εγκαίνια του ιερού ναού. Ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων Μακάριος τότε, επειδή το πλήθος του χριστιανικού λαού ήταν μεγάλο, ανέβηκε στον άμβωνα που ήταν στην μέση του ιερού ναού και ύψωσε τον Τίμιο Σταυρό, προκειμένου να μπορέσουν να τον δουν όλοι οι παρευρισκόμενοι και να τον προσκυνήσουν. Οι πιστοί Χριστιανοί στην συνέχεια προσκυνούσαν τον Τίμιο Σταυρό του Χριστού, κάνοντας τον σταυρό τους λέγοντας «Κύριε Ελέησον». Αυτή λοιπόν την Ύψωση του Τιμίου και Ζωοποιού Σταυρού του Σωτήρος Ιησού Χριστού γιορτάζει η Ορθόδοξος Εκκλησία στις 14 Σεπτεμβρίου και υψώνει τον Τίμιο Σταυρό στη μέση του ιερού ναού.
Σχετικά τώρα με το χρονικό της Δεύτερης Υψώσεως του Τιμίου Και Ζωοποιού Σταυρού, ήταν το έτος 614, ύστερα δηλαδή από 280 χρόνια περίπου, όταν οι Πέρσες είχαν κυριεύσει τα Ιεροσόλυμα. Εκεί αυτοί έκαναν φοβερές καταστροφές και λεηλασίες. Πήραν αιχμάλωτο τον Πατριάρχη Ζαχαρία και μαζί την μεγάλη ασημένια λειψανοθήκη στην οποία η Αγία Ελένη είχε φυλάξει τον Τίμιο Σταυρό. Ύστερα από 14 έτη ο αυτοκράτορας Ηράκλειος έκανε εκστρατεία φτάνοντας νικητής στην πρωτεύουσα της Περσίας προκειμένου να ελευθερώσει τον Πατριάρχη και να πάρει πίσω τον Τίμιο Σταυρό. Κατάφερε και ελευθέρωσε τους αιχμαλώτους Χριστιανούς, τον Πατριάρχη Ζαχαρία και πήρε πίσω τον Τίμιο Σταυρό που είχαν κλέψει οι Πέρσες. Έτσι γύρισαν όλοι μαζί στην Κωνσταντινούπολη, στην βασιλίδα των πόλεων, την πόλη του Αγίου Κωνσταντίνου, μαζί με τον πιο σπουδαίο θησαυρό, τον Τίμιο Σταυρό του Σωτήρος Ιησού Χριστού. Κατέβηκε στα Ιεροσόλυμα, έβγαλε το βασιλικό στέμμα και ανυπόδητος, σηκώνοντας στα χέρια του το κιβώτιο με το Τίμιο Ξύλο και το έφερε στον Γολγοθά. Εκεί, και πάλι στις 14 Σεπτεμβρίου και στον ιερό ναό της Αναστάσεως, ο Πατριάρχης Ζαχαρίας ύψωσε στον άμβωνα τον Σταυρό κι ο λαός έψαλλε «Σώσον, Κύριε, τόν λαόν Σου…».
Στην προσπάθεια ανεύρεσης του Τιμίου Σταυρού από την Αγία Ελένη, η οποία τότε είχε βρει τρεις Σταυρούς, γεννήθηκε ευθύς αμέσως η απορία για το ποιός ήταν ο Σταυρός του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού. Εκεί κοντά βέβαια είχε βρεθεί η επιγραφή του Πόντιου Πιλάτου «Ιησούς Ναζωραίος ο Βασιλεύς των Ιουδαίων». Ο Πατριάρχης Μακάριος τότε άγγιξε μία ετοιμοθάνατη γυναίκα με το Τίμιο Ξύλο και η άρρωστη γυναίκα τότε, αμέσως έγινε καλά, και μόλις είχαν καταλάβει ποιος ήταν ο Τίμιος και Ζωοποιός Σταυρός του Σωτήρος Ιησού Χριστού και ποιοί Σταυροί ήταν των ληστών. Το θαύμα από την Αγία Χάρη του Τιμίου και Ζωοποιού Σταυρού του Χριστού μόλις είχε γίνει, η άρρωστη γυναίκα μόλις την άγγιξαν με τον Σταυρό του Χριστού βρήκε την υγεία της και όλοι είχαν καταλάβει ποιος ήταν ο Σταυρός του Χριστού. Αυτό ήταν το πρώτο θαύμα στην ετοιμοθάνατη γυναίκα κατά την περίοδο της ανεύρεσης του Τιμίου Σταυρού από την Αγία Ελένη και ακολούθησε και άλλο θαύμα κατά την δεύτερη ύψωση του Τιμίου και Ζωοποιού Σταυρού του Χριστού από τον Πατριάρχη Ζαχαρία. Το δεύτερο θαύμα είναι ότι, ανεβαίνοντας με το Τίμιο Ξύλο προς τον Γολγοθά, ο αυτοκράτορας Ηράκλειος σταμάτησε και δεν μπορούσε να περπατήσει και να προχωρήσει την διαδρομή του. Τότε ο Πατριάρχης Ζαχαρίας του είπε κι έβγαλε το βασιλικό στέμμα και τα υποδήματά του κι αμέσως τότε έγινε το θαύμα από τον Τίμιο και Ζωοποιό Σταύρο του Ιησού Χριστού και ήταν πλέον σε θέση ο αυτοκράτορας Ηράκλειος να μπορεί ξανά να περπατήσει και ακολούθως να μπορεί να συνεχίσει την πορεία της διαδρομής του.
Σύμφωνα με την παράδοση, η Αγία Ελένη είχε οδηγηθεί στο σημείο της εύρεσης του Τιμίου Σταυρού του Χριστού, από την ευωδία που σκόρπιζε ένα πράσινο φυτό με φύλλα που σχημάτιζαν σταυρό, τον βασιλικό. Γι’ αυτό το γεγονός, και την ημέρα της εορτής της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού, στις 14 Σεπτεμβρίου, οι ιερείς μοιράζουν βασιλικό στους πιστούς Χριστιανούς, υπενθυμίζοντας τον τρόπο με τον οποίο βρέθηκε ο Τίμιος και Ζωοποιός Σταυρός του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού.
Σύμφωνα με το κοντάκιο της εορτής της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού του Χριστού, «Ο υψωθείς έν τώ Σταυρώ εκουσίως, τή επωνύμω σου καινή πολιτεία, τούς οικτιρμούς σου δώρησαι, Χριστέ ό Θεός, Εύφρανον έν τή δυνάμει σου, τούς πιστούς Βασιλείς ημών, νίκας χορηγών αυτοίς, κατά των πολεμίων, τήν συμμαχίαν έχοιεν τήν σήν, όπλον ειρήνης, αήττητον τρόπαιον».
Η εορτή της Υψώσεως του Τιμίου και Ζωοποιού Σταυρού του Ιησού Χριστού συνδέεται και με μεγάλα ιστορικά γεγονότα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας όπως είπαμε παραπάνω, γι’ αυτό έχει πανηγυρικό χαρακτήρα. Ταυτόχρονα όμως, αναφέρεται στην Σταύρωση και τον θάνατο του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού, γι’ αυτό και τιμάται με αυστηρή νηστεία, όπως η Μεγάλη Παρασκευή. Επίσης το Ιερό Ευαγγέλιο που διαβάζεται στην Θεία Λειτουργία, είναι το ίδιο που διαβάζεται και την Μεγάλη Παρασκευή.
«Τόν Σταυρόν Σου προσκυνούμεν, Δέσποτα, καί τήν Αγίαν Σου Ανάστασιν δοξάζωμεν» .
Να είναι ο Τίμιος και Ζωοποιός Σταυρός του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού πάντα οδηγός και βοηθός σε όλους μας!