Επειδή αυτή η ιστορία με τις 74 –υποτιθέμενα- βυζαντινές εκκλησίες της Καστοριάς κάπου έχει πραγματικά αρχίσει να υπερβαίνει όλα τα καλώς εννοούμενα ιστορικά όρια και επειδή παρ’ όλα αυτά αναπαράγεται ακρίτως από όλους τους πολίτες αυτής της πόλης όπου αυτοί πάνε και σταθούν, καλά είναι να προσπαθήσουμε να βάλουμε τα πράγματα σε μία τάξη. Οι βυζαντινές λοιπόν εκκλησίες της Καστοριάς, όχι, ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ 74. Δεν είναι καν 60 ούτε 50 ούτε 30 ούτε 20.
Είναι μόλις 15. Αφού, με το όρο ‘Βυζαντινό’ εννοούμε μόνον ό,τι πρόλαβε να κτιστεί μέχρι το 1453μΧ, την πτώση της Βασιλεύουσας. Από κει και πέρα έχουμε τα ΜΕΤΑ-Βυζαντινά κτήρια. Στην Καστοριά λοιπόν έχουμε 15 ναούς, γνήσια Βυζαντινούς, και -εφόσον θέσουμε ως ένα αυθαίρετο όριο την γραμμή του 19ου αιώνα- έχουμε άλλους 43 μεταβυζαντινούς. ΣΥΝΟΛΟ: 58 ναούς ιστορικού ενδιαφέροντος. Ποιοι είναι αυτοί? Από το 800 μΧ έως το 1453 στην πόλη διασώζονται 15 ακέραιες βυζαντινές εκκλησίες.
Με σειρά δόμησης είναι: Του Αγίου Στεφάνου (9ος), του Ταξιάρχη της Μητροπόλεως (10ος), της Παναγίας της Κουμπελίδικης (10ος), των Αγίων Αναργύρων(11ος), το καθολικό της μονής της Παναγίας της Μαυριώτισσας (τέλος 11ου αι.), του Αγίου Νικολάου Κασνίτζη (β’ μισό 12ου), του Ταξιάρχη του παλιού Γυμνασίου (β’ μισό 12ου), του Αγίου Αθανασίου Μουζάκη (14ος), του Αγίου Νικολάου του Πετρίτη (14ος), του Αγίου Νικολάου της ενορίας Δραγωτά (14ος), του Αγίου Νικολάου του Τζώτζα (14ος), του Αγίου Νικολάου της Μαυριωτίσσης (14ος), του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου (14ος), της Παναγίας Φανερωμένης (14ος) και των Αγίων Τριών (14ος).
Μετά από την πτώση από το 1453 έως το 1500 (15ος αιώνας)κτίστηκαν άλλες 7 εκκλησίες: Ο Άγιος Νικόλαος της αρχόντισσας Θεολογίνας, η Παναγία η Ρασιώτισσα, ο Άγιος Σπυρίδων της Ελεούσας, η Παναγία των Αγίων Αναργύρων, ο Άγιος Νικόλαος της μοναχής Ευπραξίας, ο Άγιος Αλύπιος Ελεούσας και ο Άγιος Δημήτριος Οικονόμου. Από το 1500 έως το 1600 (16ος αιώνας) είχαμε ανέγερση μέσα στην πόλη άλλων 9 εκκλησιών:
Του Άγιου Νικόλαου Καραβιδά, της Παναγίας της Μητροπόλεως, του Αγίου Γεωργίου Πολιτείας, του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, της Παναγίας Ελεούσας, των Αγίων αποστόλων Πέτρου και Παύλου, των Αγίων Αναργύρων του Γυμνασίου, του Αγίου Ιωάννη της Μαυριώτισσας και του Αγίου Νικολάου του Μαγαλειού. Κατά τον 17ο αιώνα (από το 1600 έως το 1700μΧ) κτίστηκαν ακόμη 6 ναοί:
Ο Άγιος Μηνάς,(της παναγίας ήταν κανονικά αλλά άλλαξε) ο Άγιος Ανδρέας του Ρουσούλη, η Παναγία του Τσιατσαπά, ο Άγιος Νικόλαος (και Χαράλαμπος), η Παναγία του Οικονόμου και ο Ταξιάρχης Άγιος Λουκάς. Ανάμεσα στο 1700 και 1800 (18ος αιώνας) κτίστηκαν οι εξής 8 ναοί: Ο Άγιος Νικόλαος Κυρίτζη, ο Άγιος Δημήτριος Ελεούσας, ο Άγιος Νικόλαος Καρύδη, η Παναγία της Εβραϊδος, ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, η Μεταμόρφωση του Σωτήρος στην βόρεια αιχμή της χερσονήσου της λίμνης (που οι σημερινοί καστοριανοί αποκαλούν συμβατικά και ως ‘Αη-Σωτήρα’), η Αγία Κυριακή και ο Άγιος Αλύπιος του Οικονόμου. Και τέλος από το 1800 έως το 1900 (19ος αιώνας) κτίστηκαν ακόμη 13 ναοί:
Το μεγαλοπρεπές κτήριο της Μητρόπολης (εικάζεται πως η παλιά Βυζαντινή Μητρόπολη της πόλης θα πρέπει μάλλον να βρισκόταν στην θέση που σήμερα βρίσκεται το Κιουρσούμ τζαμί και να ήταν αφιερωμένη στην μνήμη της Αγίας Παρασκευής), η Αγία Παρασκευή η νεοτέρα, οι Άγιοι Ανάργυροι του Καρύδη, ο Άγιος Θωμάς, οι Άγιοι Δώδεκα Απόστολοι, ο Άγιος Γεώργιος, ο Άγιος Παντελεήμων, ο Άγιος Δημήτριος, οι Άγιοι Θεόδωροι, ο Άγιος Αθανάσιος , η Αγία Παρασκευή του Οικονόμου, ο Άγιος Λουκάς και ο Άγιος Νικόλαος άρχοντα Θωμάνου. Εως εκεί. Βέβαια οι ευσεβείς καστοριανοί συνέχισαν να αναγείρουν εκκλησίες και μέσα στον 20ο και τον 21ο αιώνα, αλλά αυτές δεν έχουν την απαιτούμενη ακόμη απόσταση από το σήμερα ώστε να πολιτογραφούνται ως μνημεία ιστορικού ενδιαφέροντος.
Ετσι, ΑΝ και Εφ’ όσον θέλουμε να προσδίδουμε στον λόγο μας μια κάποια βαρύτητα και ιστορική τεκμηρίωση, κάθε φορά που αναφερόμαστε στον θρησκευτικό ναοδομικό πλούτο της Καστοριάς, καλά είναι να θυμόμαστε αυτό το νούμερο: Πενήντα οκτώ (58) ναοί έως το 1900 μ.Χ. και όχι 60 και 70 και 74 όπως κατά καιρούς ακούμε από εδώ και από εκεί.